Көктемдік мейрам "Наурыз"/Весенний праздник Наурыз

Наурыздың көктемгі мерекесі (бастапқыда және табиғи түрде тек Оңтүстік фермерлерінің мерекесі ретінде) қазақ даласында жайғасқан жоқ. Естеріңізге сала кетейік, Сырдария мен Амударияның ұлы Азия өзендерінің жағасында ежелгі Персияның екі кең провинциясы – Согдиана мен Бактрия орналасқан. Бактрияның орталығы аты аңызға айналған Балх қаласы болды – зороастрдың отаны, зороастриялық отқа табынушылар дінінің негізін қалаушы. Бұл мерекеге өз атын берген от-Зороастрдың жетінші туындысы. Оның ежелгі есімі сақталмаған. Бірақ мағынасы Орта Азия халықтарының – Наурыз, Наурыз, Нооруз тілдерінде көрініс тапты, бұл ескі парсы тіліне "Жаңа жылдың бірінші күнінің тынысы"ретінде жақын.
Наурыз өзінің Отаны Бактрияда атап өткендей, елестетіп көрейік. Қаланың орталығында төбеде қараңғыланған мұнара тұрды. Оның алдында бос қабырғалармен қоршалған шағын шаршы алаң болды, оның артында адамдар шашыраңқы тегіс шатырлардың шексіз қатары көрінді. Қызыл, қызғылт сары, жасыл және ақ түсті, әйелдер мен балаларға бөлек топтарда ұсталған жолақты киімдер. Сондай-ақ, түрлі-түсті киінген ер адамдар балшықтан жасалған қабырғаларға отырды, ал олардың сары, көк және қызыл бас киімдері үлкен гүлдер сияқты көрінді.
Алаңның ортасында тас текше құрбандық үстелі тұрды. Оның үстінде жеңіл тұман болды. Құрбандық үстелінің жанында екі қарт ақ ұзын шапан киіп, желдеткіштермен жанып тұрған көмірді үрледі.
Алаңның бұрышындағы қақпа ашылып, құбырлар мен флейта ысқырды. Сегіз музыкант жұппен шықты. Алда флейташылар, олардың артында барабаншылар және артында ұзын былғары құбырлары бар кернейшілер бар, олардың ұштары алдыңғы музыканттардың басына созылған. Олардың артында бірнеше әнші ұлдар ақ халатта көрінді. Содан кейін сирень шапанына оралған биік қалпақ киген қарт адам келді. Екі жас діни қызметкер қартты қол астында ұстап тұрды, ал біреуі кең шапанның ұшын ұстап, артынан жүрді. Ұзын қалпақ пен ұзын кең шапан киген тағы үш жұп діни қызметкер шықты.
Бүкіл шеру құрбандық үстелінің алдында орналасқан. Музыканттар үнсіз қалды. Әншілер қайғылы, тартымды ән айтты. Ескі діни қызметкер құрбандық үстеліне жеткізілді, ол дірілдеген қолдарымен қоржынынан бірнеше бұтақтарды алып тастады және құрбандық үстелін тынысымен ластамау үшін аузын кең жеңімен жауып, бұтақтарды отқа лақтырды. Өсімдіктер жарылып, хош иісті көк тұман басылды. Содан кейін діни қызметкер отқа екі кесе шарап пен май құйып, үлкен тілдерде жалын шығарды. Балхтың барлық төбелерінде " Агни (от құдайы) біздің құрбандығымызды қабылдады! Агни бізді жақсы көреді! Агни біздің дұғаларымызды естіді!»

Весенний праздник Наурыз (первоначально и закономерно только как торжество земледельцев юга) в казахской степи прижился не случайно. Вспомним, что по берегам великих азиатских рек Сырдарьи и Амударьи располагались две обширные провинции Древней Персии – Согдиана и Бактрия. Центром Бактрии был легендарный город Балх – родина Зороастра, основоположника религии огнепоклонников зороастрийцев. Именно огонь – седьмое творение Зороастра – дал название празднику. Древнее его имя не сохранилось. Но смысл отразился в языке народов Средней Азии – Наурыз, Навруз, Нооруз, что близко к древнеперсидскому как «глоток первого дня Нового года».
Представим себе, как отмечали Наурыз на его родине в Бактрии. В центре города на холме возвышалась мрачная пузатая башня. Перед ней была небольшая квадратная площадь, окруженная глухими стенами, за которыми виднелся бесконечный ряд плоских крыш, усеянных народом. Красные, оранжевые, зеленые с белым, полосатые одежды на женщинах и детях, которые держались отдельными группами. Мужчины, также пестро одетые, сидели на глинобитных стенах, и их желтые, синие и красные головные повязки казались большими цветами.
Посреди площади стоял каменный кубический жертвенник. Над ним вился легкий дымок. Около жертвенника ходили два старика в белых длинных одеждах и веерами раздували тлеющие угли.
Ворота в углу площади отворились, и пронзительно загудели трубы и засвистели флейты. Вышли парами восемь музыкантов. Впереди флейтисты, за ними барабанщики и сзади трубачи с длинными кожаными трубами, концы которых были протянуты над головами передних музыкантов. За ними показались в белых халатах несколько мальчиков-певчих. Дальше шел дряхлый старик в высокой шапке, закутанный в лиловый плащ. Два молодых жреца поддерживали старика под руки, а один шел сзади, держа конец просторного плаща. Вышли еще три пары жрецов в высоких колпаках и длинных широких накидках.
Вся процессия расположилась перед жертвенником. Музыканты замолкли. Певчие спели заунывную, тягучую песню. К жертвеннику подвели старого жреца, и он дрожащими руками вынул из подставленной ему корзины несколько веток и, прикрыв рот широким рукавом, чтобы не осквернить жертвенник своим дыханием, бросил ветки в огонь. Растения затрещали, заклубился душистый голубой дымок. Потом жрец вылил в огонь две чаши вина и масла, отчего большими языками вспыхнуло пламя. На всех крышах Балха раздались громкие восклицания: «Агни (бог огня) принял нашу жертву! Агни любит нас! Агни услышал наши молитвы!»