01
июнь
2021
Қазақстан Республикасының балалар еңбегі жөніндегі заңнамасына қысқаша шолу/Краткий обзор законодательства Республики Казахстан по детскому труду
2021 жылдың 1 маусымында "балалар еңбегіне қарсы 12 күн" акциясы басталды. Оның мақсаты - балалар еңбегінің проблемасын жариялау, балалар еңбегін пайдалану туралы жұртшылықтың хабардарлығын арттыру, барлық елдерде дамып келе жатқан балалар еңбегіне тыйым салу қозғалысына және әсіресе оның ең нашар түрлеріне назар аудару.
Балалар еңбегі өте күрделі мәселе болып табылады және бүкіл әлемде балалардың қанауы мен құқықтарының бұзылуын сипаттайтын ең маңызды фактор ретінде танылады.
Бүгін біз бұл мәселені әлі де тоқтата аламыз. Біз балалар еңбегін жою үшін өз іс-әрекетімізді күшейтуіміз керек. Егер біздің ортамызда олардың денсаулығына, қауіпсіздігіне немесе адамгершілігіне зиян келтіруі мүмкін әрекеттерге қатысатын балалар болса, әрқайсымыз бұл туралы бей-жай қарамай хабарлауымыз керек. Біз әр баланың құқығын жүзеге асыруға қол жеткізуіміз керек. Біздің іс-әрекеттеріміз-қазіргі, балаларымыз-болашақ. Біз оларға ертең ең жақсысын береміз.
Қазақстан Республикасының балалар еңбегі жөніндегі заңнамасына қысқаша шолу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабы азаматтардың еңбек бостандығына құқығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын айқындайды және мәжбүрлеп жұмысқа тарту мүмкіндігін тек сот үкімі бойынша не төтенше немесе әскери жағдай жағдайында ғана шектейді. Елімізде балалар еңбегі жөніндегі ратификацияланған халықаралық конвенцияларды іске асыру үшін заңнамалық негізді айқындайтын негізгі құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен, Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек Кодексі және 2002 жылғы 2 тамыздағы № 345-Заң болып табылады!! "Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы", сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты белгіленген талаптарды бұзғаны үшін тиісті әкімшілік және қылмыстық жауаптылықты белгілейтін әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс (ӘҚБтК) және Қылмыстық Кодекс (ҚК).
Еңбек кодексі еңбек қатынастарын және еңбекке тікелей байланысты өзге де қатынастарды реттейді, еңбек қатынастарының тараптары ретінде балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін заңнамалық негізді айқындайды, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең төменгі кепілдіктерін, сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты тыйымдар мен шектеулерді белгілейді. Ең алдымен, Кодексте еңбек заңнамасының қағидаттарының бірі – кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу қағидаты ретінде белгіленгенін атап өткен жөн. Екінші жағынан, ст. Еңбек кодексінің 25-і осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек шартын жасасу кезінде, оның ішінде кәмелетке толмағандар өлшемі бойынша теңдік пен мүмкіндіктерді бұзуға тыйым салады.
Жалпы жағдайда жұмысқа орналасудың ең төменгі жасы Еңбек кодексінде анықталған-16 жас. Алайда, ата-анасының бірінің, 14,3 қорғаншының, қамқоршысының немесе асырап алушының жазбаша келісімімен еңбек шарты жалпы білім беретін оқу орнында орта білім алған жағдайда 15 жасқа толған азаматтармен жасалуы мүмкін. Бұл ретте 14 жасқа толған оқушылар үшін, оқудан бос уақытында жұмыстарды орындау үшін және шығармашылық салада ( кинематография ұйымдарында, театрларда, театр және концерт ұйымдарында, цирктерде, шығармаларды жасауға және (немесе) орындауға қатысу үшін) істейтін 14 жасқа толмаған адамдар үшін Ерекшеліктер белгіленді денсаулығына және адамгершілік дамуына нұқсан келтірмей). Екі жағдайда да еңбек шартына ата-анасының бірі, қамқоршысы, қамқоршысы немесе асырап алушысы қол қояды, ал кәмелетке толмаған адам орындайтын жұмыстар олардың денсаулығына зиян келтірмеуі және олардың оқу процесін бұзбауы тиіс.
Сонымен қатар, Еңбек кодексінде кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғауға бағытталған бірқатар ережелер енгізілген, бұл, ең алдымен, 18 жасқа толмаған жұмысшылардың еңбегін реттеу ерекшеліктері бойынша 16 - тарауға қатысты. Онда 18 жасқа толмаған адамдардың еңбегін тартуға қатысты келесі жұмыс түрлеріне тыйым салу қарастырылған:
* Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бекіткен тізбеге сәйкес ауыр жұмыстар, зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстар;
* орындалуы олардың денсаулығы мен адамгершілік дамуына зиян келтіруі мүмкін жұмыстар ( ойын бизнесі, түнгі ойын-сауық орындарында жұмыс істеу, алкоголь өнімдерін, темекі өнімдерін, есірткі құралдарын, психотроптық заттар мен прекурсорларды өндіру, тасымалдау және сату );
* түнде ( сағат 22.00-ден 6.00-ге дейін);
* қосымша жұмыс уақыты;
· жұмыс уақытын жиынтық есепке алу кезіндегі жұмыс;
* вахталық әдіспен жұмыс.
Жоғарыда аталған тыйымдардың біріншісіне қатысты қазіргі уақытта қолданыстағы осындай өндірістердің, кәсіптер мен жұмыстардың тізімі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2005 жылғы 15 ақпандағы №45-П бұйрығымен бекітілгенін атап өткен жөн. Жоғарыда көрсетілген талаптармен қатар, 18 жасқа толмаған жұмысшылардың белгіленген шекті нормалардан асатын ауыртпалықтарды алып жүруіне және жүріп-тұруына тыйым салынды.
Жоғарыда айтылғандарға қосымша, ҚР еңбек заңнамасы жұмыс берушілер үшін міндетті алдын ала медициналық тексеруден кейін ғана кәмелетке толмағандармен еңбек шарттарын жасасу міндетін белгілейді. 14 жастан 18 жасқа дейінгі адамдарға қатысты қысқартылған жұмыс уақыты бойынша талаптар да қолданылады:
* 16 жастан 18 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан артық емес;
* 14 пен 16 жас аралығындағы қызметкерлер үшін – аптасына 24 сағаттан артық емес;
* оқу жылы ішінде оқуды жұмыспен ұштастыратын білім беру ұйымдарының оқушылары үшін 14 жастан 16 жасқа дейін – күніне 2,5 сағат, 16 жастан 18 жасқа дейін – күніне 3,5 сағат.
Еңбекақы төлеуге қатысты бірінші кезекте мыналарға тоқталу қажет
18 жасқа толмаған қызметкерлер бойынша Еңбек Кодексінің 182-бабы. Олардың еңбегіне ақы төлеу жұмыстың қысқартылған ұзақтығын ескере отырып жүргізіледі, ал олар үшін өндіру нормалары жұмыскерлер үшін жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығына пропорционалды түрде өндірудің жалпы нормаларын негізге ала отырып белгіленеді. 18 жасқа толмаған, жалпы білім беру ұйымдары мен бастауыш кәсіптік білім беру ұйымдарын бітіргеннен кейін жұмысқа түсетін, сондай - ақ өндірісте кәсіптік оқудан өткен қызметкерлер үшін өндірістің төмендетілген нормалары бекітілуі мүмкін. Бұл ретте жұмыс беруші 18 жасқа толмаған жұмыскерлерге күнделікті жұмыстың толық ұзақтығымен жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейіне дейін ақы төлей отырып, жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейіне дейін қосымша ақы төлей алады. Сонымен қатар, еңбек заңнамасына сәйкес жұмыс беруші өз қызметкерлерінің жалақысының мөлшерін дербес белгілейді, бірақ ең төменгі жалақы мөлшерінен төмен емес.
Бала құқықтары туралы заң әр баланың еңбек бостандығына құқығын анықтайды,
қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау. Баланың еңбек ету құқығына қатысты оның оқудан бос уақытында баланың физикалық, адамгершілік және психикалық жай-күйіне және оны оқыту процесіне зиян келтірмеу шарттары сақталған кезде іске асырылуы көзделеді. Туралы заң Бала құқықтары, сондай-ақ Еңбек кодексі, ауыр физикалық жұмыстарға және зиянды және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстарға балалар еңбегін тартуға тыйым салады. Сонымен қатар, балаларды жезөкшелікпен айналысуға, порнографиялық материалдар мен заттарды таратуға, жарнамалауға, әскери іс-қимылдар мен қарулы қақтығыстарға қатысуға, есірткі, психотроптық, күшті немесе улы заттарды дайындауға, сатуға, алкоголь өнімдері мен темекі өнімдерін өндіруге және сатуға тыйым салынды.
Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның - Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау Комитетінің құзыреті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 36 Қаулысымен бекітілген Ережеде айқындалған. Сонымен қатар, Комитеттің жұмысы орындауға бағытталған еңбек саласындағы Балалардың құқықтарын қорғауға қатысты негізгі талаптар жоғарыда қаралған заңдарда айқындалған.
Қазіргі уақытта қазақстандық заңнама шеңберінде балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен байланысты іс-әрекеттердің мынадай түрлері үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген:
* кәмелетке толмағандарды қылмыстық қызметке тарту ( КУ 131-бабы);
* кәмелетке толмағандарды жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен, қайыр сұраумен айналысуға тарту ( 132-бап), кәмелетке толмағандарды сатқаны үшін (133-бап);
* қорғаншы немесе қамқоршы құқықтарын теріс пайдалану (ҚК 139-бабы);
* азаматтардың, оның ішінде кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соққан еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚК 148-бабы);
* абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы денсаулыққа зиян келтіруге не адамның өліміне әкеп соққан еңбекті қорғау қағидаларын бұзу (ҚК 152-бабы)
Өз кезегінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте жауапкершілік белгіленген :
* кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау кезінде ең төменгі жас туралы талаптарды қоса алғанда, еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚР ӘҚБтК 87-бабы);
* ауыр физикалық жұмыстарға және еңбек жағдайлары зиянды (аса зиянды), қауіпті ( аса қауіпті) жұмыстарға 18 жасқа толмаған адамдарды тартуға қатысты талаптарды қоса алғанда, еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз ету қағидаларын бұзу ( ҚР ӘҚБтК 89-бабы);
* балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықтарды жасауға тартқаны үшін (ҚР ӘҚБтК 111-1-бабы);
* кәмелетке толмағандарды эротикалық мазмұндағы өнімдерді дайындауға тарту ( ҚР ӘҚБтК 115-бабы).
Балалар еңбегі өте күрделі мәселе болып табылады және бүкіл әлемде балалардың қанауы мен құқықтарының бұзылуын сипаттайтын ең маңызды фактор ретінде танылады.
Бүгін біз бұл мәселені әлі де тоқтата аламыз. Біз балалар еңбегін жою үшін өз іс-әрекетімізді күшейтуіміз керек. Егер біздің ортамызда олардың денсаулығына, қауіпсіздігіне немесе адамгершілігіне зиян келтіруі мүмкін әрекеттерге қатысатын балалар болса, әрқайсымыз бұл туралы бей-жай қарамай хабарлауымыз керек. Біз әр баланың құқығын жүзеге асыруға қол жеткізуіміз керек. Біздің іс-әрекеттеріміз-қазіргі, балаларымыз-болашақ. Біз оларға ертең ең жақсысын береміз.
Қазақстан Республикасының балалар еңбегі жөніндегі заңнамасына қысқаша шолу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабы азаматтардың еңбек бостандығына құқығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын айқындайды және мәжбүрлеп жұмысқа тарту мүмкіндігін тек сот үкімі бойынша не төтенше немесе әскери жағдай жағдайында ғана шектейді. Елімізде балалар еңбегі жөніндегі ратификацияланған халықаралық конвенцияларды іске асыру үшін заңнамалық негізді айқындайтын негізгі құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен, Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы Еңбек Кодексі және 2002 жылғы 2 тамыздағы № 345-Заң болып табылады!! "Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы", сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты белгіленген талаптарды бұзғаны үшін тиісті әкімшілік және қылмыстық жауаптылықты белгілейтін әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс (ӘҚБтК) және Қылмыстық Кодекс (ҚК).
Еңбек кодексі еңбек қатынастарын және еңбекке тікелей байланысты өзге де қатынастарды реттейді, еңбек қатынастарының тараптары ретінде балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін заңнамалық негізді айқындайды, еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең төменгі кепілдіктерін, сондай-ақ балалар еңбегіне қатысты тыйымдар мен шектеулерді белгілейді. Ең алдымен, Кодексте еңбек заңнамасының қағидаттарының бірі – кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу қағидаты ретінде белгіленгенін атап өткен жөн. Екінші жағынан, ст. Еңбек кодексінің 25-і осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, еңбек шартын жасасу кезінде, оның ішінде кәмелетке толмағандар өлшемі бойынша теңдік пен мүмкіндіктерді бұзуға тыйым салады.
Жалпы жағдайда жұмысқа орналасудың ең төменгі жасы Еңбек кодексінде анықталған-16 жас. Алайда, ата-анасының бірінің, 14,3 қорғаншының, қамқоршысының немесе асырап алушының жазбаша келісімімен еңбек шарты жалпы білім беретін оқу орнында орта білім алған жағдайда 15 жасқа толған азаматтармен жасалуы мүмкін. Бұл ретте 14 жасқа толған оқушылар үшін, оқудан бос уақытында жұмыстарды орындау үшін және шығармашылық салада ( кинематография ұйымдарында, театрларда, театр және концерт ұйымдарында, цирктерде, шығармаларды жасауға және (немесе) орындауға қатысу үшін) істейтін 14 жасқа толмаған адамдар үшін Ерекшеліктер белгіленді денсаулығына және адамгершілік дамуына нұқсан келтірмей). Екі жағдайда да еңбек шартына ата-анасының бірі, қамқоршысы, қамқоршысы немесе асырап алушысы қол қояды, ал кәмелетке толмаған адам орындайтын жұмыстар олардың денсаулығына зиян келтірмеуі және олардың оқу процесін бұзбауы тиіс.
Сонымен қатар, Еңбек кодексінде кәмелетке толмағандардың еңбегін қорғауға бағытталған бірқатар ережелер енгізілген, бұл, ең алдымен, 18 жасқа толмаған жұмысшылардың еңбегін реттеу ерекшеліктері бойынша 16 - тарауға қатысты. Онда 18 жасқа толмаған адамдардың еңбегін тартуға қатысты келесі жұмыс түрлеріне тыйым салу қарастырылған:
* Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бекіткен тізбеге сәйкес ауыр жұмыстар, зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстар;
* орындалуы олардың денсаулығы мен адамгершілік дамуына зиян келтіруі мүмкін жұмыстар ( ойын бизнесі, түнгі ойын-сауық орындарында жұмыс істеу, алкоголь өнімдерін, темекі өнімдерін, есірткі құралдарын, психотроптық заттар мен прекурсорларды өндіру, тасымалдау және сату );
* түнде ( сағат 22.00-ден 6.00-ге дейін);
* қосымша жұмыс уақыты;
· жұмыс уақытын жиынтық есепке алу кезіндегі жұмыс;
* вахталық әдіспен жұмыс.
Жоғарыда аталған тыйымдардың біріншісіне қатысты қазіргі уақытта қолданыстағы осындай өндірістердің, кәсіптер мен жұмыстардың тізімі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2005 жылғы 15 ақпандағы №45-П бұйрығымен бекітілгенін атап өткен жөн. Жоғарыда көрсетілген талаптармен қатар, 18 жасқа толмаған жұмысшылардың белгіленген шекті нормалардан асатын ауыртпалықтарды алып жүруіне және жүріп-тұруына тыйым салынды.
Жоғарыда айтылғандарға қосымша, ҚР еңбек заңнамасы жұмыс берушілер үшін міндетті алдын ала медициналық тексеруден кейін ғана кәмелетке толмағандармен еңбек шарттарын жасасу міндетін белгілейді. 14 жастан 18 жасқа дейінгі адамдарға қатысты қысқартылған жұмыс уақыты бойынша талаптар да қолданылады:
* 16 жастан 18 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан артық емес;
* 14 пен 16 жас аралығындағы қызметкерлер үшін – аптасына 24 сағаттан артық емес;
* оқу жылы ішінде оқуды жұмыспен ұштастыратын білім беру ұйымдарының оқушылары үшін 14 жастан 16 жасқа дейін – күніне 2,5 сағат, 16 жастан 18 жасқа дейін – күніне 3,5 сағат.
Еңбекақы төлеуге қатысты бірінші кезекте мыналарға тоқталу қажет
18 жасқа толмаған қызметкерлер бойынша Еңбек Кодексінің 182-бабы. Олардың еңбегіне ақы төлеу жұмыстың қысқартылған ұзақтығын ескере отырып жүргізіледі, ал олар үшін өндіру нормалары жұмыскерлер үшін жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығына пропорционалды түрде өндірудің жалпы нормаларын негізге ала отырып белгіленеді. 18 жасқа толмаған, жалпы білім беру ұйымдары мен бастауыш кәсіптік білім беру ұйымдарын бітіргеннен кейін жұмысқа түсетін, сондай - ақ өндірісте кәсіптік оқудан өткен қызметкерлер үшін өндірістің төмендетілген нормалары бекітілуі мүмкін. Бұл ретте жұмыс беруші 18 жасқа толмаған жұмыскерлерге күнделікті жұмыстың толық ұзақтығымен жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейіне дейін ақы төлей отырып, жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейіне дейін қосымша ақы төлей алады. Сонымен қатар, еңбек заңнамасына сәйкес жұмыс беруші өз қызметкерлерінің жалақысының мөлшерін дербес белгілейді, бірақ ең төменгі жалақы мөлшерінен төмен емес.
Бала құқықтары туралы заң әр баланың еңбек бостандығына құқығын анықтайды,
қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау. Баланың еңбек ету құқығына қатысты оның оқудан бос уақытында баланың физикалық, адамгершілік және психикалық жай-күйіне және оны оқыту процесіне зиян келтірмеу шарттары сақталған кезде іске асырылуы көзделеді. Туралы заң Бала құқықтары, сондай-ақ Еңбек кодексі, ауыр физикалық жұмыстарға және зиянды және (немесе) қауіпті еңбек жағдайлары бар жұмыстарға балалар еңбегін тартуға тыйым салады. Сонымен қатар, балаларды жезөкшелікпен айналысуға, порнографиялық материалдар мен заттарды таратуға, жарнамалауға, әскери іс-қимылдар мен қарулы қақтығыстарға қатысуға, есірткі, психотроптық, күшті немесе улы заттарды дайындауға, сатуға, алкоголь өнімдері мен темекі өнімдерін өндіруге және сатуға тыйым салынды.
Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның - Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау Комитетінің құзыреті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 36 Қаулысымен бекітілген Ережеде айқындалған. Сонымен қатар, Комитеттің жұмысы орындауға бағытталған еңбек саласындағы Балалардың құқықтарын қорғауға қатысты негізгі талаптар жоғарыда қаралған заңдарда айқындалған.
Қазіргі уақытта қазақстандық заңнама шеңберінде балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен байланысты іс-әрекеттердің мынадай түрлері үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген:
* кәмелетке толмағандарды қылмыстық қызметке тарту ( КУ 131-бабы);
* кәмелетке толмағандарды жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен, қайыр сұраумен айналысуға тарту ( 132-бап), кәмелетке толмағандарды сатқаны үшін (133-бап);
* қорғаншы немесе қамқоршы құқықтарын теріс пайдалану (ҚК 139-бабы);
* азаматтардың, оның ішінде кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соққан еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚК 148-бабы);
* абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы денсаулыққа зиян келтіруге не адамның өліміне әкеп соққан еңбекті қорғау қағидаларын бұзу (ҚК 152-бабы)
Өз кезегінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте жауапкершілік белгіленген :
* кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау кезінде ең төменгі жас туралы талаптарды қоса алғанда, еңбек туралы Заңнаманы бұзу (ҚР ӘҚБтК 87-бабы);
* ауыр физикалық жұмыстарға және еңбек жағдайлары зиянды (аса зиянды), қауіпті ( аса қауіпті) жұмыстарға 18 жасқа толмаған адамдарды тартуға қатысты талаптарды қоса алғанда, еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз ету қағидаларын бұзу ( ҚР ӘҚБтК 89-бабы);
* балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықтарды жасауға тартқаны үшін (ҚР ӘҚБтК 111-1-бабы);
* кәмелетке толмағандарды эротикалық мазмұндағы өнімдерді дайындауға тарту ( ҚР ӘҚБтК 115-бабы).